'Gelovig atheïsme' Wat is dat?

Taede Smedes bekeek ik zo even in zijn monoloog 'Moeilijk in God geloven: iets of niets?' / Omdat het over zóveel gaat blijf ik even bij het punt van wat hij noemt "horizontale transcendentie". Wat wil dit eigenlijk zeggen (vraag ik me wat verbaast af)?

Het bestaan of de werkelijkheid opdelen in 'twee verdiepingen' volgens het theïsme, een natuurlijke aard werkelijkheid en een transcendente (bovennatuurlijke) aard werkelijkheid zou volgens hem niet meer geloofwaardig zijn. Taede Smedes lijkt dat te vervangen in een bewoording van een aard 'natuurlijke transcendentie', en heeft het tevens over religieus-atheïsme.

Beide begrippen stroken in eerste instantie niet met elkaar, toch tracht Smedes het beide aan elkaar te lijmen. Hoe ziet een transcendentie eruit die juist geen transcendentie erkent? En hoe geloven niet gelovigen?

Over zijn nieuwe boek 'God, iets of niets' post onder andere 'NieuwWij' onder de titel post-theïst is het geloof nog niet voorbij, en Trouw. In deze artikelen kun je het proberen voor jezelf wat te ontwarren.

Wat je bij Smedes merkt is een aard geloofsverlies dat hij met weemoed beziet, en zijn zoeken naar alternatieve geloofsvormen los van de theïstische voorstellingen. De grootsheid van de kosmos bijvoorbeeld:   “De kosmos leert zichzelf kennen via het menselijk bewustzijn” (Swijnenburg -hier-).
De kosmos als zodanig zien als iets dat heilig is en het allesverbindende (van de kosmische evolutie.)
Een alternatief tegen de 'leegte' van het atheïsme dat de algehele zinloosheid van bestaan erkent :

'Tegelijkertijd zien we onder atheïsten een trend om het dogmatisch beleden geloof in de uiteindelijke zinloosheid van het bestaan onbevredigend te vinden en liever twijfelend te gaan geloven in een diepere zin van het leven.

De twee voormalige uitersten naderden elkaar. Zo komt Smedes tot zijn centrale stelling: de tegenstelling tussen geloof en ongeloof heeft haar betekenis steeds meer verloren. Dit is voor hem niet alleen een constatering, het is ook zijn wens.' (NieuwWij.)

Ik kom verder niet echt wijs uit Smedes zijn warrigheid, noch bij het lezen van beide artikelen. Verwerpt hij nu transcendentie als geheel of uitsluitend als een door 'God losstaande vorm van de rest van het bestaan'?  (Alleen God is transcendent) :

'Bij de mens is een transcendentiebesef ingebakken. Daarmee bedoel ik niet een idee van een bovennatuurlijke werkelijkheid, zo'n dubbeldekkermodel waarbij een God los staat van onze wereld. Maar het besef dat we deel uitmaken van een groter geheel. Iets wat ons overstijgt. De evolutietheorie legt die werkelijkheid deels bloot. Net als religieuze naturalisten kan ik me hierover enorm verwonderen. De vraag is of deze realiteit te herleiden is tot enkel materie. Of dat materie zich op een hoger niveau verknoopt tot grotere gehelen met eigen wetmatigheden, een vorm van zelforganisatie."

Smedes knikt naar de muur, waartegen een zwarte synthesizer staat. "Soms componeer ik werk waarvan ik me later afvraag hoe ik dat deed, omdat het zo mooi is. Ik steeg blijkbaar even boven mezelf uit. Je kunt het flow noemen, maar in mijn beleving komt die toch echt van buiten mezelf. Of dat ook zo is, doet niet ter zake. Als je uitgaat van een wereld zonder zin en die daarom zelf creëert, dan blijft zin een eigen constructie zonder autoriteit. Die heeft geen zeggingskracht.' (Trouw.)

Beter kun je teruggaan naar je eigen intuïtie. Vandaar ik bovenstaande citeerde, omdat ik zelf al jaren wat als hobby muziek maak, en dit gevoel van Smedes meteen herken. Het gevoel dat er meer is zonder dit meer te benoemen als God. (Ik vraag me nog steeds af hoe de mooie song 'Morning has broken' van Cat Stevens tot stand kwam.)

Maar nog even terug, want wat is nu toch dat posttheïsme? Smedes maar weer :

'Post-theïsten verwerpen dus het onderscheid tussen natuurlijk en bovennatuurlijk. De focus is op het hier en nu. (Veel post-theïsten onderschrijven dus min of meer impliciet het naturalisme, mits dit niet een plat, reductionistisch materialisme inhoudt.) Er wordt weliswaar nog wel over Gods transcendentie gesproken, maar niet in de zin dat God ergens zou bestaan in een bovennatuurlijk gebiedje, afgesloten van de natuurlijke werkelijkheid. Post-theïsten zien transcendentie voor als transcendentie-in-de-immanentie (of: horizontale transcendentie). Dat wat ons overstijgt is niet iets bovennatuurlijks, maar is de werkelijkheid zelf.' (Wat is post-theïsme?)

Dat wat ons overstijgt is dus niet iets bovennatuurlijks, maar wat was dan het 'overstijgende' tijdens Smedes zijn muzikale beleving? Je wordt er wat kribbig van.. betreft het de grotere werkelijkheid achter de werkelijkheid, en is dat nog materie of iets anders?

Hoe nu de werkelijkheid ons overstijgt, in een horizontaal vlak...
Door in zichzelf iets te zijn, wat we niet langer kunnen bevatten of begrijpen,
al wel wetenschap daartoe een beduidende poging doet.
(Er zijn dan ook atheïsten die zich niet laten aanpraten dat er iets geheimzinnigs schuil gaat achter de fysieke realiteit.)
Maar je komt er gewoonweg niet uit, of Smedes nu nog een ware transcendentie aanspreekt, die "ons" in elk geval raakt, of dat het allemaal gaat om een werkelijkheidsbesef dat wij niet langer kunnen bevatten. Maar waar eindigt dit niet bevatten? In een aard transcendente doordringing van alles? Of is het alleen het gróte zelf, de kosmos, het oneindig, de natuurkrachten en wetmatigheden die samen het al gestalte gaven, en die de mens voortbrachten als het 'wezen dat zijn schepper (in dit geval het heelal) waarnam'? Om een of ander reden moet dit mij omslaan van verbazing.

Ik snap het zogenaamde gelovig atheïsme niet. Niet als waardevol alternatief althans van een geloof in échte transcendentie. Smedes hoopt daarmee een brug te bouwen naar tegenover elkaar geraakte meningen of geloven door geloof en ongeloof te 'vermengen' met een uitkomst die wat mij aangaat lijkt op een mislukte pudding..........

Per slot is het punt, waarom mensen zulk een dwingende behoefte hebben aan de tal van benamingen en etiketten die in wezen "hun gevoel" willen omschrijven. Heb je een theïstisch gevoel of een atheïstisch gevoel of iets daar tussenin wat je ook weer allerlei kunt benamen, agnostisch, post-theïstisch, nihilistisch, anti-theïstisch, of ander istisch..  De enige noodzaak daartoe is een vorm van deelzaamheid met anderen. De mens wil graag alles kunnen delen en er toch een soort van kerkje bij oprichten voor samenkomst.

Is moderne religie iets geworden voor een bepaalt intellectueel gezelschap, om gezellig mee te praten over waar religie voldoet aan de ratio en waar zij al te zweverig wordt - mij dunkt dat religie niet iets is van het brein, maar van het hart. Waarschijnlijk moet je dan niet in de kringen zijn van Smedes..